Πέμπτη , 28 Μαρτίου 2024

Η Επιστήμη και το δίκτυο των δρώντων

Στο δύσκολο ερώτημα «τι είναι επιστήμη;» ένας από τους πρώτους ορισμούς δίνεται από τον Πλάτωνα στον Θεαίτητο. «Έστιν ουν επιστήμη δόξα αληθής μετά λόγου», δηλαδή η επιστήμη αποτελεί βεβαιωμένη με λογικά επιχειρήματα γνώση.

Γράφει ο Βασίλης Γκιμίσης  – Μαθηματικός  M.Ed

Ο Ziman θεωρεί πως οι επιστήμονες συνενώνονται από τον κοινό στόχο της αναζήτησης της αλήθειας. Εδώ όμως ο προβληματικός όρος είναι η «αλήθεια» που κάποιοι τη θεωρούν απατηλή.  Σύμφωνα με την επιστημολογία των φυσικών επιστημών οι θεωρίες κατασκευάζονται για να ερμηνεύσουν όσο καλύτερα γίνεται τα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί από την παρατήρηση και το πείραμα υπό το φως των υπαρχόντων θεωριών ή την κατασκευή νέων. Η θεωρία της σχετικότητας π.χ. προέκυψε επειδή νεότερα παρατηρησιακά που δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν με τη θεωρία του Νεύτωνα.

Ο Chalmers στο βιβλίο του «τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;» εξετάζει το σύνολο των αντιλήψεων για τον τρόπο που συγκροτείται η επιστημονική γνώση. Από τους εμπειριστές (Bacon, Locke, Hume) και τους διαψευσιοκράτες (Popper, Lakatos), στο Παράδειγμα του Khun και σχετικιστική εικόνα του Feyerabent. Τελικά σημειώνει ότι «οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να συλλάβουμε γνωσιακά είναι κάτι που πρέπει να ανακαλύπτουμε διαρκώς και όχι κάτι που μπορούμε να αποκαταστήσουμε εκ των προτέρων με φιλοσοφικά επιχειρήματα».

 

Αντί του όρου «αλήθεια» που οι επιστημονική κοινότητα θεωρεί αν μη τι άλλο αδόκιμο μιας και δεν μπορεί να ορισθεί, για την εγκυρότητα της επιστημονικής γνώσης χρησιμοποιούνται γενικές αρχές. Η πίστη στην αξία της παρατήρησης, η ερμηνευτική ισχύς, η οικουμενικότητα και η αντικειμενικότητα. Οι επιστήμονες που πραγματοποιούν βασική έρευνα έχουν την ισχυρή συναίσθηση αυτών των αρχών (Ziman σ.1) Ο Robert Merton  στην Κοινωνιολογία της Επιστήμης έγραψε τέσσερις κανόνες (κριτήρια) ακαδημαϊκής συμπεριφοράς που έγιναν δεκτοί (όπως ο ίδιος ισχυρίστηκε) επειδή έτσι θα μπορούσε η επιστήμη να διεξαχθεί αβίαστα και αντικειμενικά.

 

 

Οικουμενισμός (Universalism): Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση ενός επιστημονικού ισχυρισμού δεν πρέπει να εξαρτώνται από την ταυτότητα του ατόμου (που τον διατυπώνει).

Κοινοτισμός (Communalism): Τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της έρευνας δημοσιοποιούνται σε ειδικά επιστημονικά περιοδικά.

Αποστασιοποίηση (Disinterestedness): Η γνώση πρέπει από τη φύση της να είναι αντικειμενική. Οι επιστήμονες πρέπει να αποστασιοποιούνται από προσωπικά ενδιαφέροντα και κρίσεις. Η μελέτη της επιστήμης δεν είναι το χρηματικό κέρδος, τα βραβεία και οι προαγωγές.

Οργανωμένος σκεπτικισμός (Organized Skepticism): είναι  η τάση της κοινότητας να δυσπιστεί απέναντι στις νέες ιδέες έως ότου εδραιωθούν. Οι επιστημονικές ιδέες πρέπει να υπόκεινται σε δοκιμές και προκλήσεις από ολόκληρη την κοινότητα.

Όμως η παραγωγή της επιστημονικής γνώσης δεν παύει να είναι μια καθαρά κοινωνική διαδικασία. Η επιστημονική έρευνα γίνεται όλο και πιο δαπανηρή και οι χρηματοδότες της θέτουν αυστηρούς οικονομικούς περιορισμούς. Από την άλλη η πίεση που δέχεται για αλληλεπίδραση με τη βιομηχανία φέρουν σημαντικές αλλαγές. Τα ερευνητικά αποτελέσματα π.χ. που, σύμφωνα με το κριτήριο του κοινοτισμού, θα έπρεπε να δημοσιευτούν ίσως θα πρέπει να κρατηθούν μυστικά για εμπορικούς λόγους. Ο Ziman (σ.2) κάνει λόγο για την «μετά-ακαδημαϊκή επιστήμη» η οποία μπορεί και να μη δεσμεύεται από τα παραπάνω κριτήρια.

O Latour αμφισβητώντας τα κριτήρια της Κοινωνιολογίας της Επιστήμης, στη θεωρία του δικτύου των δρώντων (σ.16) βλέπει ως συστατικό στοιχείο της επιστημονικής δραστηριότητας το δίκτυο που συνδέει την επιστήμη και το τοπικό πολιτιστικό σύστημα με το παγκόσμιο. Οι επιτυχημένοι ισχυρισμοί υποστηρίζονται από ένα δίκτυο ισχυρών συμμάχων που η αμφισβήτησή τους είναι ιδιαίτερα δαπανηρή. Ως παράδειγμα για την άρνηση διάκρισης μεταξύ κοινωνικών και φυσικών γεγονότων, φέρνει την επικράτηση του ηλεκτρικού ψυγείου έναντι του ψυγείου υγραερίου.

Το ψυγείο υγραερίου στις αρχές του 20ου αιώνα φαινόταν η τέλεια λύση στο πρόβλημα της ψύξης. Αν και είχε πλήθος πλεονεκτημάτων έναντι του ηλεκτρικού ως κατασκευή, συντήρηση, εργονομία και κόστος λειτουργίας, η General Electric ανέπτυξε μια επιθετική προωθητική εκστρατεία (μέχρι και ταινία με αστέρες του Hollywood έφτιαξε) που κατάφερε να «σβήσει» όλες τις εταιρείες ψυγείων υγραερίου. Παράλληλα η General Electric, δημιούργησε ένα ισχυρό δίκτυο συσχέτισης (2η θέση της θεωρίας) που θεμελίωσε καλά τους ισχυρισμούς της.

 

Η 3η θέση της θεωρίας των δρώντων είναι η κατασκευή υποχρεωτικών σημείων διέλευσης, ένα κομβικό σημείο μετάφρασης συμφερόντων όπου κάτι ή κάποιος να είναι εντελώς απαραίτητο/ς. Το καλύτερο ίσως παράδειγμα το δίνει η σημερινή συγκυρία. Για να νικήσουμε την πανδημία πρέπει απαραιτήτως να φτιάξουμε εμβόλια και να εμβολιαστεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού.

Όσον αφορά στην αξία της θεωρίας του δικτύου των δρώντων, από αυτήν εγείρονται ερωτήματα για τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και διατηρούνται οι επιστημονικοί ισχυρισμοί και τη διαμόρφωση πολιτικής για επιστημονικά θέματα. Πως και ποιοι παίρνουν π.χ. αποφάσεις για τη διαχείριση της πανδημίας; Ποιοι και με ποια κριτήρια επιλέγουν το εμβόλιο Α από το εμβόλιο Β. Ποιοι και με ποια κριτήρια αποφασίζει ένα κράτος την προμήθεια του αμυντικού υλικού των ενόπλων δυνάμεων.

Δεν είναι λίγες οι απόψεις ότι η πολιτική για τα επιστημονικά και τεχνολογικά θέματα διαμορφώνεται αποκλειστικά από προδιαμορφωμένα πολιτικά συμφέροντα. Η αντίρρηση στο ότι δεν γνωρίζουν εκ των προτέρων τι επιδιώκουν και πως θα το πετύχουν μπορεί μερικώς να ευσταθούν. Σε πολλές περιπτώσεις όμως η πρακτική έχει δείξει ότι υπάρχουν μελέτες και σχέδια για την υλοποίηση και την εφαρμογή συγκεκριμένων πολιτικών από υψηλά ιστάμενα μέλη του δικτύου των δρώντων.

Στη θεωρία των δρώντων σημαντικό ρόλο για τη διάδοση της επιστημονικής γνώσης παίζουν οι αναπαραστάσεις των επιστημονικών ζητημάτων από τα ΜΜΕ. Η άποψη ότι η πραγματική επιστήμη γίνεται στο εργαστήριο και η απλοϊκή της αναπαράσταση ή η τεχνολογία γίνεται στον έξω κόσμο είναι υπεραπλούστευση της  πραγματικότητας. Το κύρος των επιστημονικών δεδομένων θα πρέπει να επεκταθεί εκτός εργαστηρίων και σε αυτό σε μεγάλο βαθμό γίνεται από τα ΜΜΕ που αποτελούν μέρος του δικτύου. Αυτό σημαίνει ότι μια επιστημονική άποψη ενδυναμώνεται από τη συχνότητα, την ευρύτητα και την ένταση προβολής της από τα ΜΜΕ. Κατ’ επέκταση τα ΜΜΕ καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία της θεμελίωσης του ισχυρισμού (2η θέση).

Μετά από όλα αυτά μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε γιατί οι εκάστοτε κυβερνήσεις και εταιρίες ξοδεύουν αρκετά χρήματα για να προβάλουν απλοποιημένα στο ευρύ κοινό τις επιστημονικές εκείνες θέσεις που προωθούν τις δικές της πολιτικές και το παρουσιάζουν ως εκστρατεία ενημέρωσης. Οι επιστημονικές απόψεις που δεν εξυπηρετούν τα προδιαγεγραμμένα συμφέροντα τους αποκλείονται. Για παράδειγμα επιστημονικές θεωρίες που αμφισβητούν τις πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας όπως του George Gao Fu, διευθυντή του κινεζικού κέντρου ελέγχου πρόληψης και διασποράς των λοιμωδών νόσων, δεν πρόκειται να μεταδοθούν από τα Ελληνικά ΜΜΕ γιατί απλούστατα αυτά έχουν χρηματοδοτηθεί για να προωθούν τις κυβερνητικές απόψεις.

 

 

Shares